MICROCOSMOS.NL - Waarom latijnse namen?

HET BEESTJE BIJ DE DUBBELE NAAM.
(Dit stukje is niet bedoeld voor wetenschapsmensen, maar als uitleg waarom we toch zo moeilijk doen met die Latijnse namen).

STREEKNAMEN: MOOI, MAAR LOKAAL.
Als je in Nederland vertelt hoe mooi die merel in je tuin zingt dan weet bijna iedereen welke vogel je bedoelt. Maar in Engeland zul je hem blackbird moeten noemen, in Duitsland Amsel en in Frankrijk merle noir. Zelfs binnen Nederland zijn er streeknamen voor de merel, bijvoordeeld gieteling en zwarte lijster. Natuurlijk is het prachtig dat elke streek een eigen naam heeft en daardoor affiniteit houdt met de natuur, maar voor de internationale wetenschap is het onwerkbaar. Bovendien worden streeknamen willekeurig gegeven op basis van eigenschappen: de kievit, zo genoemd naar zijn roep, heet in het Engels lapwing naar zijn flappende vleugels. Ook zeggen de namen meestal niets over de plaats van de soort in het dierenrijk: de waterspreeuw is geen spreeuw, de gierzwaluw geen zwaluw, de hazelworm is een hagedis en de veenmol een insect. Verder heeft een lijst van soorten in een bepaalde (land)streek niet veel zin als die niet internationaal begrepen wordt.

INTERNATIONALE NAMEN GEVEN OVERZICHT.
Om deze redenen zijn eeuwen geleden al pogingen gedaan om elke soort zijn eigen, unieke Latijnse naam te geven. Waarom niet gewoon Engels of desnoods Frans? Tja... Latijn was gewoon de voertaal voor wetenschappers, misschien omdat het gewone volk het niet begreep en het jargon op die manier een magisch rookgordijn vormde. Toch zijn de namen ook in het Latijn vaak kinderlijk eenvoudig zoals je kunt lezen op de pagina over naamgeving. Een tweede belangrijk voordeel van de Latijnse, of juister: wetenschappelijke naam is dat hij ook een onderdeel is van de systematiek, het systeem waarmee we de levende natuur in hokjes verdelen. Daarover meer in het tweede stukje.

DE SYSTEMA NATURAE VAN LINNAEUS ALS MIJLPAAL.
De Zweedse professor Carl Linnaeus heeft drie eeuwen geleden de basis gelegd voor de huidige naamgeving met dubbele namen. Hij gaf elke plant en, iets later elk dier die hij kon vinden in de natuur, in boeken of die hij opgestuurd kreeg een dubbele naam: de naam van het geslacht (genus) en een specifieke naam. Voor die tijd waren de namen vaak veel uitgebreider. Linnaeus was niet de eerste die deze naamgeving gebruikte, maar wel de eerste die het consequent deed en er een systeem van maakte. De 10e uitgave van zijn "Systema naturae" is gesteld op de (ietwat arbitraire) datum 1 januari 1758 door de ICZN (Internationale Commissie voor Zoologische Nomenclatuur) en dat is nu als begindatum voor de naamgeving van het dierenrijk genomen (voor de planten het jaar 1753). Namen vóór die datum zijn niet meer geldig. Namen mogen dus niet ouder zijn dan na die datum.
Om het systeem van Linnaeus te laten werken, moesten een aantal regels voor de naamgeving opgesteld worden. Dat gebeurde, wereldwijd in verschillende lokale regels en Codes. Op de eerste twee Internationale Zoologische Congressen van de ISZS (Paris 1889, Moscow 1892), bespraken de zoölogen de noodzaak internationale regels op te stellen, ter vervanging van al deze lokale regels. Maar het was de voornoemde ICZN die uiteindelijk de eerste internationale Code uitgaf, op 9 november 1961. Hun laatste Code, de 4e editie, kwam in het jaar 2000 uit.

Laten we een paar regels bekijken:

• Elke soort heeft een unieke dubbele, Latijnse naam. Het eerste deel is de naam van het geslacht (de groep soorten die bij elkaar horen), en een tweede deel een woord voor de soort. Het eerste deel wordt met een hoofdletter geschreven en het tweede deel met een kleine.
• Als er een oudere, legale naam voor een soort gevonden wordt, vervalt de huidige naam en wordt de oudere naam geldig. Als er ontdekt wordt dat twee verschillend benoemde soorten éé en dezelfde soort blijken te zijn, blijft de oudste naam over. Dit laatste komt vaak voor bij wereldwijd verspreide soorten, een kever in Indonesië bijvoorbeeld blijkt dan ineens dezelfde te zijn als een Europese soort.
• Als twee verschillende soorten dezelfde naam hebben, krijgt één van die soorten een andere naam, bijvoorbeeld een naam die al als synoniem voor de soort aanwezig was.
• Als een soort (b.v. door recent onderzoek) naar een ander, bestaand of nieuw, geslacht moet verhuizen, wordt geprobeerd de specifieke naam hetzelfde te houden. Voorbeeld: Dytiscus sulcatus werd Acilius sulcatus.

Waarom niet alle watertorren die duiken met de naam "Duiker", dus Dytiscus, aanduiden? Omdat die tientallen waterkevergeslachten te verschillend zijn. In vroeger tijden, toen er wat oppervlakkiger werd waargenomen, werden veel waterkevers inderdaad ook bij het Dytiscusgeslacht geschaard, (b.v. Ranthus). Er moesten nieuwe namen komen en er zijn veel namen bedacht die met Hydro, water, beginnen. Er geldt hier een beetje: "What's in a name?". Belangrijker is dat de soort een unieke naam heeft, die al of niet een beetje van toepassing is op de kever.

TOCH WEER NIET ZO EENDUIDIG ?
Vooral de laatste jaren zijn veel soortnamen veranderd, uit de groeiende behoefte om de zaken goed op regel te krijgen. Want doordat de wereld kleiner wordt (vliegtuig, internet) is er veel meer communicatie tussen wetenschapsmensen uit verschillende werelddelen.

HET SAMENSTELLEN VAN DE DUBBELE NAAM.
Hoe worden de namen opgebouwd? Het eerste deel is steeds de geslachtsnaam, die soms iets over een eigenschap van de groep zegt (Dytiscus - "duiker"), maar ook vaak gewoon een hele oude Latijnse of Griekse naam voor dat geslacht is.

Het tweede deel, de specifieke naam kan zijn:

• Een herhaling van de geslachtsnaam, b.v. Vanellus vanellus. Soms gegeven aan de enige soort binnen een geslacht, vaak ook aan de als meest typerende soort van het geslacht gerekende soort.
• Een beschrijving van het uiterlijk: grootte, kleur, lengte poten, stippels, b.v. punctatus: gestippeld, rufifrons: met rood "voorhoofd".
• Een beschrijving van een relatie of gelijkenis met een ander dier (of een plant), cimicoides: wandluisachtig.
• Een beschrijving van het (voedings)gedrag.
• Een beschrijving van het leefgebied, b.v. fluviatilis: in rivieren.
• Een aanduiding van land of streek b.v. lapponicus: Laplands.
• Een benoeming van een onderzoeker of ander persoon, b.v. hermanni: van Hermann. Dit is dus iets anders dan de auteursnaam, die achter de soortnaam kan staan!
• Of iets wat de naamgever wil, dit mag, áls het maar in "Latijn" is... (b.v. darthvaderius).

Op Wikipedia is een Glossary of Scientific Names, veel termen zijn daar te vinden.

VOLGENDE PAGINA: de systematische indeling.